Δημοσθένης, Υπέρ Μεγαλοπολιτών. Η υπόθεση του λόγου
Η μάχη στα Λεύκτρα της Βοιωτίας (371 π.Χ.) σηματοδοτεί το τέλος της Σπαρτιατικής ηγεμονίας στην Ελλάδα και την αρχή της Θηβαϊκής.
Η ηγεμονία της Σπάρτης είχε αρχίσει να κλονίζεται σοβαρά ήδη από το 379 π.Χ., όταν ευάριθμοι Θηβαίοι πολιτικοί εξόριστοι, με αρχηγό τον Πελοπίδα και με ορμητήριο την Αθήνα, υποχρέωσαν, ύστερα από πολιορκία, την εκεί σπαρτιατική φρουρά να εγκαταλείψει την Καδμεία και απάλλαξαν έτσι τη Θήβα από τον ολιγόχρονο (από το 382) σπαρτιατικό ζυγό. Σημαντική συμβολή στο αποτέλεσμα αυτό είχε η βοήθεια αθηναϊκού στρατεύματος.
Το 378 π.Χ. ο επιφανής Σπαρτιάτης Σφοδρίας, τον οποίο είχε αφήσει ο βασιλιάς Κλεόμβροτος αρμοστή στις Θεσπιές, με δική του πρωτοβουλία και χωρίς αθηναϊκή πρόκληση, απέτυχε στην προσπάθειά του να κυριεύσει τον Πειραιά. Η άστοχη και αψυχολόγητη αυτή ενέργεια είχε αλυσιδωτές αντιδράσεις στα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας: Αφ’ ενός οδήγησε στη διακοπή των σχέσεων Αθήνας-Σπάρτης και στη σύναψη συμμαχίας Αθήνας-Θήβας, αφ’ ετέρου αποτέλεσε την αφετηρία της επανίδρυσης της Δεύτερης Αθηναϊκής Συμμαχίας (378/77 π.Χ.), που ισχυροποίησε τη θέση της Αθήνας.
Η ηγεμονική θέση της Θήβας, μετά τη νίκη των Θηβαίων στα Λεύκτρα, εκδηλώνεται με ενέργειες που αποσκοπούν στην περαιτέρω εξασθένιση και ίσως την εκμηδένιση της Σπάρτης, η οποία μέχρι τότε ηγεμόνευε κατ’ αποκλειστικότητα στην Πελοπόννησο και είχε δημιουργήσει πολλές αντιπάθειες:
α) Ενθαρρύνουν οι Θηβαίοι την εξέγερση των δημοκρατικών στις πόλεις της Πελοποννήσου, οι οποίες ελέγχονταν από φιλοσπαρτιατικά (ολιγαρχικά) κόμματα, οι οπαδοί των οποίων τώρα σφαγιάζονται ανελέητα, όπως συνέβη π.χ. στο Άργος με την εκτέλεση χιλίων διακοσίων αριστοκρατικών. Είναι ο γνωστός «σκυταλισμός» (θανάτωση με ραβδισμό).
β) Συμβάλλουν στην ίδρυση ανεξάρτητου μεσσηνιακού κράτους με πρωτεύουσα τη Μεσσήνη, η οποία περιτειχίζεται για την καλύτερη ασφάλειά της. Ύστερα δηλ. από αιώνες δουλείας οι Μεσσήνιοι λυτρώνονται από τον μισητό σπαρτιατικό ζυγό.
γ) Ύστερα από σχετική κίνηση αρκαδικών πόλεων για κοινό κράτος, με πρωτοβουλία της Μαντινείας, ιδρύεται η Αρκαδική Συμπολιτεία με πρωτεύουσα τη Μεγαλόπολη (Μεγάλη Πόλις), που συνοικίστηκε από τον Επαμεινώνδα (369 π.Χ.) με κατοίκους από σαράντα περίπου αρκαδικές πόλεις.
Όμως η νίκη των Θηβαίων στα Λεύκτρα οδήγησε στην αλλαγή προσανατολισμού της εξωτερικής πολιτικής της Αθήνας, οι σχέσεις της οποίας με τη Θήβα είχαν αρχίσει να ψυχραίνονται μετά την καταστροφή από τους Θηβαίους των Πλαταιών (373/72 π.Χ.), παλαιάς συμμάχου και φίλης της Αθήνας. Εξάλλου ο διαφαινόμενος και για την ίδια την Αθήνα κίνδυνος από την άνοδο της δύναμης και της επιρροής της Θήβας στην Ελλάδα την οδήγησε να συμμετάσχει στον συνασπισμό Σπαρτιατών-Φωκέων. Οι Φωκείς ήσαν από παλαιά εχθροί των Βοιωτών.
Η συμμαχία της Αθήνας με τη Σπάρτη δικαιολογείται περισσότερο μετά την ήττα της τελευταίας στη μάχη της Μαντινείας από τους Θηβαίους (362 π.Χ.). Ο θάνατος όμως σε αυτήν του Επαμεινώνδα οδήγησε το νέο βασιλιά της Σπάρτης Αρχίδαμο, γιο και διάδοχο του Αγησιλάου, στο σχέδιο ανασυγκρότησης της Πελοποννησιακής Ομοσπονδίας. Είναι προφανές ότι η κίνηση αυτή του Αρχίδαμου αποτελούσε ευθεία απειλή για τους Αρκάδες και τους Μεσσηνίους, που μετά τα Λεύκτρα τελούσαν υπό την «εγγύηση» της Θήβας του Επαμεινώνδα. Τώρα όμως που αυτός εξέλιπε από το ιστορικό προσκήνιο και εντωμεταξύ η Θήβα είχε εμπλακεί σε πόλεμο με τη Φωκίδα, οι προνοητικοί Μεσσήνιοι συνάπτουν αμυντική συμμαχία με την Αθήνα (355 π.Χ.). Οι Αρκάδες βρέθηκαν σε δύσκολη θέση, γιατί αντιμετωπίζουν τώρα τον εξοπλισμό της Σπάρτης που προετοιμάζεται να τους επιτεθεί.
Το 353 π.Χ., και ενώ ο πόλεμος με τους Φωκείς βρίσκεται σε εξέλιξη, με τους Θηβαίους να βρίσκονται σε δυσχερή θέση ύστερα από τις αλλεπάλληλες νίκες των Φωκέων, ο Αρχίδαμος προτείνει την αποκατάσταση του «status quo ante» (ἔχειν τὰ ἑαυτῶν) πριν από τα Λεύκτρα. Σύμφωνα με την πρότασή του δηλ. οι Θεσπιές, ο Ορχομενός και οι Πλαταιές θα γίνονταν ανεξάρτητα κράτη (πλήγμα για τη δύναμη της Θήβας). Οι Αθηναίοι θα επανακτούσαν τον Ωρωπό, που έχασαν το 366 π.Χ., όταν οι κάτοικοί του παρέδωσαν την πόλη τους στο Βοιωτικό Κοινό (ομοίως πλήγμα για τη Θήβα αλλά και δέλεαρ για την Αθήνα). Οι Ηλείοι και οι Φλιάσιοι θα ανακτούσαν εδάφη στην Πελοπόννησο που τους ανήκαν παλαιότερα. Φυσικά η ουσία της πρότασης βρίσκεται στο γεγονός ότι η Σπάρτη διεκδικεί τη Μεσσηνία, ζωτικό χώρο του δικού της κράτους, την απώλεια της οποίας είχαν αρνηθεί πεισματικά να αποδεχθούν μετά το 371 π.Χ. οι Σπαρτιάτες.
Μέσα σ’ αυτό το γενικότερο πολιτικό κλίμα που επικρατούσε τότε στην Ελλάδα οι Αρκάδες, που αντιμετωπίζουν την απροκάλυπτη πλέον απειλή της Σπάρτης, στέλνουν αντιπροσωπεία στην Αθήνα για να συνάψουν, το ταχύτερο δυνατόν, αμυντική συμμαχία μαζί της, όμοια με αυτή που είχαν συνάψει οι Αθηναίοι με τους Μεσσηνίους. Παράλληλα έρχεται στην Αθήνα και σπαρτιατική αντιπροσωπεία προκειμένου να διερευνήσει τις διαθέσεις των Αθηναίων σε περίπτωση πολέμου της Σπάρτης με τους Αρκάδες.
Στην Εκκλησία του Δήμου μίλησαν Αθηναίοι πολιτικοί και υπερασπίστηκαν άλλοι την πρόταση των Λακεδαιμονίων, επιδιώκοντας την ανάκτηση του Ωρωπού, κι άλλοι την πρόταση των Μεγαλοπολιτών, για να αποτρέψουν τη νέα κυριαρχία της Σπάρτης στην Πελοπόννησο. Το τελευταίο θα συνιστούσε μελλοντικά νέα απειλή για τους ίδιους τους Αθηναίους (φαίνεται πως αναβιώνουν πάλι υποσυνείδητα τα βιώματα από την ήττα τους κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο (431-404 π.Χ.)
Σ’ αυτή τη σύνοδο της Εκκλησίας του Δήμου εκφωνεί και ο Δημοσθένης τον λόγο του Ὑπὲρ Μεγαλοπολιτῶν.
Η πρότασή του απορρίφθηκε, γιατί η βοήθεια προς τους Μεγαλοπολίτες θα συνεπαγόταν σημαντικές οικονομικές δαπάνες. Οι Αθηναίοι δεν ήσαν τώρα πρόθυμοι για οικονομικές θυσίες για πολεμικούς σκοπούς. Γι’ αυτό και υιοθέτησαν τη φιλειρηνική πολιτική του Εύβουλου. Είχαν χάσει την πίστη τους στην ηγετική θέση της πόλης τους στην Ελλάδα, επειδή τους έλειπαν οι ηθικές δυνάμεις που είχαν στο παρελθόν. Αυτές αγωνίζεται τώρα απεγνωσμένα και με πάθος ο Δημοσθένης να αναβιώσει. Αλλά μάταια. Οι μελλοντικές εξελίξεις πάντως δικαίωσαν την άποψη του Δημοσθένη.
Η δομή του λόγου
1) Προοίμιο (§§ 1-3)
Πώς μίλησαν οι άλλοι ρήτορες. Το έργο του Δημοσθένη είναι δύσκολο.
2) Πρόθεσις (§§ 4-5)
Ποιο είναι το συμφέρον της Αθήνας: Πώς θα γίνουν ανίσχυροι οι Θηβαίοι και δεν θα γίνουν πιο ισχυροί οι Λακεδαιμόνιοι.
3) Πίστις (απόδειξη) (§§ 6-31)
α) «Να μη βοηθήσουμε τους Μεγαλοπολίτες αλλά και οι Λακεδαιμόνιοι να μην αδικούν τους Αρκάδες και τους Μεσσηνίους. Να προστατεύουμε ταυτόχρονα το δίκαιο και τα συμφέροντά μας (§§ 6-10).
β) Η ανάκτηση του Ωρωπού από τους Αθηναίους (§§11-13). Δεν είναι αναξιόπιστη η εξωτερική πολιτική της Αθήνας (§§14-15). Οι προτάσεις των Λακεδαιμονίων για ρύθμιση εδαφικών διεκδικήσεων είναι υστερόβουλες και αποτελούν σοβαρό κίνδυνο για την Αθήνα στο μέλλον (§§16-18).
γ) Βοήθεια προς τους Αρκάδες τώρα σημαίνει απομάκρυνση του κινδύνου από την ισχυροποίηση της Σπάρτης, που είναι ο ανομολόγητος στόχος της. Αλλιώς θα είμαστε αναγκασμένοι να συμμαχήσουμε με τους Θηβαίους. Αυτό απαιτεί η αρχή της «ισορροπίας των δυνάμεων», το συμφέρον της Αθήνας και το δίκαιο: να είναι ελεύθερες οι βοιωτικές και πελοποννησιακές πόλεις (§§19-26).
δ) Οι Αρκάδες πρέπει να διακόψουν τη συμμαχία τους με τους Θηβαίους και οι Λακεδαιμόνιοι να σέβονται την ειρήνη. Αλλιώς και οι δύο πλευρές παραβιάζουν το δίκαιο. Επιβάλλεται πάντως η σωτηρία των Αρκάδων να προέλθει μόνο από τη βοήθεια των Αθηναίων (§§27-31).
4) Επίλογος (§ 32)
Είναι συμφέρον για την Αθήνα να βοηθήσει τους Μεγαλοπολίτες και να μην εγκαταλείπει τους ασθενέστερους στο έλεος των ισχυροτέρων1
1. Ρητορικά Κείμενα Β΄ ΓΕΛ, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2008, σσ. 203-208.
