Δημοσθένης, Υπέρ της Ροδίων ελευθερίας. Η υπόθεση του λόγου
Το 378/77 π.Χ. η Ρόδος προσχωρεί στη Β΄ Αθηναϊκή Συμμαχία. Η πιεστική όμως εις βάρος των συμμάχων συμπεριφορά των Αθηναίων δημιούργησε δυσαρέσκειες και τάσεις αποστασίας, τις οποίες ενίσχυε ο δυνάστης της Καρίας Μαύσωλος, του οποίου έδρα ήταν η Αλικαρνασσός. Απώτερο βέβαια σκοπό είχε την απομόνωση και την προσάρτηση των πλησίον της αρχής του Ελληνικών νησιών.
Το 357 π.Χ. οι Ρόδιοι, Κώοι και Χίοι συμμάχησαν με το Βυζάντιο, που ήδη ακολουθούσε εχθρική προς τους Αθηναίους πολιτική και αρνήθηκαν την καταβολή των συμμαχικών εισφορών («συντάξεων»). Στην εχθρική αυτή κίνηση εναντίον των Αθηναίων πρωτοστάτησαν στη Ρόδο οι ολιγαρχικοί, αλλά και αρκετοί δυσαρεστημένοι δημοκρατικοί πολίτες. Ακολούθησε ο ατυχής για τους Αθηναίους «Συμμαχικός πόλεμος» εναντίον των πρώην συμμάχων τους, κατά τη διάρκεια του οποίου (357-355 π.Χ.) ο Μαύσωλος πέτυχε την εγκατάσταση στη Ρόδο Καρικών φρουρών.
Ο Συμμαχικός πόλεμος έληξε με περσικό τελεσίγραφο, με το οποίο ο Μ. Βασιλεύς απαίτησε από τους Αθηναίους να μην επεμβαίνουν στα εσωτερικά άλλων πόλεων σύμφωνα με τον σχετικό όρο της Ανταλκιδείου ειρήνης (387 π.Χ.). Οι Ρόδιοι ολιγαρχικοί ενισχυμένοι από τον Μαύσωλο κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα και διατήρησαν τις Καρικές φρουρές. Η αποστασία επομένως από την Αθηναϊκή συμμαχία οδήγησε τη Ρόδο σε Καρική επικυριαρχία.
Μετά τον θάνατο του Μαυσώλου (353/52 π.Χ.) οι Ρόδιοι δημοκρατικοί ίσως κατέλαβαν πάλι για λίγο την εξουσία, έδιωξαν τις Καρικές φρουρές και προσπάθησαν να καταλάβουν την Αλικαρνασσό, πρωτεύουσα της Καρικής δυναστείας. Όμως η σύζυγος και διάδοχος του Μαυσώλου Αρτεμισία (353-351 π.Χ.) φαίνεται πως απέκρουσε την επίθεση και με στρατήγημα κατέλαβε πάλι τη Ρόδο.
Πάντως το 351 π.Χ. δημοκρατικοί Ρόδιοι φυγάδες απευθύνθηκαν στους Αθηναίους και ζήτησαν τη βοήθειά τους. Ο Δημοσθένης αναλαμβάνει την υποστήριξη του αιτήματος αυτού και εκφωνεί στην Εκκλησία του Δήμου τον λόγο «Ὑπὲρ τῆς Ῥοδίων Ἐλευθερίας».
Έχει να αντιπαρατεθεί προς τη φιλειρηνική, στις γενικές της γραμμές, πολιτική του Ευβούλου, το κόμμα του οποίου επικρατεί στην Αθήνα μετά τον Συμμαχικό πόλεμο. Βασική πολιτική της Αθηναϊκής πολιτείας την εποχή αυτή είναι η αποφυγή πολεμικών περιπετειών, όταν δεν διακυβεύονται ζωτικά αθηναϊκά συμφέροντα. Έχει ακόμη ο Δημοσθένης να αντιμετωπίσει την οργή των Αθηναίων εναντίον των Ροδίων, των οποίων η αποστασία παρέσυρε την Αθηναϊκή πολιτεία στον ατυχή Συμμαχικό πόλεμο και τη χαιρεκακία επίσης των συμπολιτών του για τα δεινά που εξ αιτίας της αποστασίας εκείνης οι Ρόδιοι υφίστανται.
Οι Αθηναίοι δεν βοήθησαν εν τέλει τη Ρόδο που παρέμεινε υπό Καρική κατοχή μέχρι την κατάλυση του Περσικού κράτους από τον Μ. Αλέξανδρο.
Τα επιχειρήματα του μεγάλου ρήτορα, με τα οποία προσπαθεί να πείσει τους συμπολίτες του, είναι ότι δεν πρέπει να μνησικακούν, αλλά να στέρξουν σε πολεμικές περιπέτειες, για να ελευθερώσουν τους αγνώμονες τέως συμμάχους τους.
Η διάρθρωση του λόγου
Στα μεγάλα ζητήματα πρέπει να ακούγεται όλων η γνώμη, αλλά και να εκτελούνται οι αποφάσεις.
Η ευκαιρία (της βοήθειας που ζητούν οι Ρόδιοι) είναι θεόσταλτη και πρέπει να αξιοποιηθεί για να αποκατασταθεί η φήμη της πόλεως.
Πρόθεσις (§§ 3-4)
Ο Συμμαχικός πόλεμος οργανώθηκε από τους Χίους, Βυζαντίους και Ροδίους με υποκίνηση του Μαυσώλου. Αν η πόλη βοηθήσει τους Ροδίους, θα αποδειχθούν οι Χίοι και Βυζάντιοι αφερέγγυοι σύμμαχοι, ο Μαύσωλος σκευωρός και οι Αθηναίοι σωτήρες των Ροδίων και εγγυητές της δημοκρατίας και της ελευθερίας.
Πίστις (§§ 5-34)
§§ 5-13. Υπάρχει φανερή αντίφαση στις προτάσεις των αντιπάλων ρητόρων. Φόβος δυναμικής αντιδράσεως του Μ. Βασιλέως δεν φαίνεται να υπάρχει, όπως απέδειξε η επιχείρηση του Τιμόθεου στη Σάμο. Ούτε την Αρτεμισία συμφέρει να αντιδράσει σοβαρά σε μια Αθηναϊκή επιχείρηση, η οποία επιπλέον θα δείξει τις προθέσεις του Μ. Βασιλέως έναντι όλων των Ελλήνων.
§§ 14-16. Αν και οι Ρόδιοι έχουν αποδειχθεί αναξιόπιστοι και δικαίως έχουν χάσει την ελευθερία τους, η βοήθεια σε αυτούς προτείνεται με γνώμονα το συμφέρον των Αθηνών. Οι Αθηναίοι εξ άλλου δεν πρέπει να μνησικακούν ενθυμούμενοι και δικά τους παρόμοια ολισθήματα.
§§ 17-20. Τους Αθηναίους συμφέρει η αποκατάσταση της δημοκρατίας στη Ρόδο. Αντιθέτως η εξάπλωση των ολιγαρχικών πολιτευμάτων αποτελεί κίνδυνο και για τη δημοκρατία στην Αθήνα.
§§ 21-24. Ακόμη είναι δίκαιο οι Αθηναίοι να συνδράμουν τον λαό της Ρόδου, όπως θα ήθελαν σε ανάλογη περίπτωση να το πράξουν άλλοι για χάρη τους. Παράδειγμα οι Αργείοι, που δεν λογάριασαν κίνδυνο υπαρκτό για να βοηθήσουν τους Αθηναίους φυγάδες την εποχή των Τριάκοντα, ενώ ο κίνδυνος από τον Μ. Βασιλέα δεν είναι σπουδαίος.
§§ 25-29. Οι αντίπαλοι ρήτορες θέτουν το ζήτημα της νομιμότητας μιας επεμβάσεως στη Ρόδο. Η τήρηση όμως των συνθηκών απαιτεί αμοιβαιότητα. Όταν οι άλλοι παρασπονδούν, είναι δειλία οι Αθηναίοι να τηρούν συμφωνίες που στο κάτω κάτω εκφράζουν το «δίκαιο» του κάθε φορά ισχυροτέρου.
§§ 30-34. Η απόφαση ανήκει στους Αθηναίους και μπορεί να πραγματοποιηθεί, αν θεωρηθούν απ’ όλους προστάτες της ελευθερίας. Δύσκολη όμως είναι η εκτέλεση των αποφάσεων, διότι αφήνονται ανεξέλεγκτοι στο εσωτερικό της πόλεως οι εχθροί της δημοκρατίας, που δωροδοκούμενοι την υπονομεύουν. Αυτό είναι ευθύνη που βαρύνει και τους δημοκρατικούς πολίτες, αλλά και ένα γενικότερο πρόβλημα.
Επίλογος (§ 35)
Οι Αθηναίοι πρέπει να επιληφθούν με σθένος και να πράξουν άξια της πόλεως και των προγόνων1.
1. Ρητορικά Κείμενα Β΄ ΓΕΛ, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2008, σσ. 124-126.
